Таварыства сельскіх гаспадароў
Адмена прыгоннага права стала пераломным момантам у развіцці капіталізму ў сельскай гаспадарцы Расіі і асабліва Беларусі. Царскі ўрад правёў шэраг мерапрыемстваў, якія аблегчылі ўмовы рэформы 1861 г. Першага сакавіка і другога лістапада 1863 г. часоваабавязаны стан сялян, у тым ліку і Віцебскай губерні разам з Лепельшчынай, спыняўся. Нашы землякі прылічваліся да разраду сялян-уласнікаў. Надзельныя землі былі павялічаны на 17 працэнтаў.
Паводле архіўных дакументаў, у 1874 г. віцебскі губернатар звярнуўся да міністра дзяржаўнай маёмасці з просьбай утварыць па прыкладзе іншых гарадоў Расійскай імперыі таварыства мясцовых сельскіх гаспадароў. Падрыхтаваны праект статута быў разасланы губернскаму і павятовым кіраўнікам дваранства для зацвярджэння на сходах землеўладальнікаў.
Якія ж мэты ставіла перад сабой таварыства? Патрабавалася арганізаваць супольнасць усіх, хто займаецца і цікавіцца сельскай гаспадаркай, садзейнічаць развіццю земляробскай прамысловасці, аблягчаць збыт прадукцыі і наём рабочай сілы. Праект дакумента атрымаў адабрэнне памешчыкаў. 28 ліпеня 1876 г. міністр дзяржмаёмасці зацвердзіў статут таварыства “Віцебскіх сельскіх гаспадароў”. Такім чынам, пачалася яго дзейнасць 23 студзеня 1877 г.
У 80-90-я гады адбываліся значныя змены ў эканамічнай і тэхнічнай аснашчанасці сельскагаспадарчай вытворчасці. Укараняліся шматпольныя севазвароты, новыя прылады і машыны, мінеральныя і арганічныя ўгнаенні. У 1906 г. і ў нашым павеце быў адкрыты Лепельскі аддзел сельскіх гаспадароў, які ў сваёй паўсядзённай дзейнасці кіраваўся статутам Віцебскага таварыства.
Лепельскае павятовае таварыства складалася з сапраўдных членаў, ганаровых і членаў-карэспандэнтаў. У сапраўдныя члены выбіраліся пераважна землеўладальнікі не маладзей за 21 год. Ганаровымі станавіліся асобы, якія вызначыліся асобымі заслугамі ў галіне сельскай гаспадаркі або зрабілі значныя ахвяраванні на карысць грамадства. У члены-карэспандэнты ўваходзілі землеўладальнікі, вядомыя сваёй навуковай ці гаспадарчай дзейнасцю.
Склікаліся сходы — звычайныя, надзвычайныя і гадавыя. Першыя праводзіліся не радзей за два разы на год, на якіх вырашаліся бягучыя справы. На гадавых разглядаліся і зацвярджаліся гадавыя справаздачы і бюджэт таварыства на наступны год, выбіраліся пасадныя асобы. Надзвычайныя сходы склікаліся старшынёй для ўнясення змяненняў у статут, выключэння членаў і для вырашэння асабліва важных спраў, якія не цярпелі адкладу. На сходах заслухоўваліся пытанні выключна па сельскай гаспадарцы і сельскай прамысловасці.
Ключавым звяном у Лепельскім аддзеле быў савет, які выбіраўся на гадавых сходах з ганаровых і сапраўдных членаў і кіраваў бягучымі справамі. Яго склад быў абмежаваны. Сюды ўваходзілі старшыня таварыства, намеснік, тры члены, сакратар і казначэй. Кіраўніцтва выбіралі на два гады. Пры гэтым сам кіраўнік павінен быў старшынстваваць як на сходах, так і на пасяджэннях савета. Сакратар вёў пратаколы нарадаў і сходаў, складаў гадавую справаздачу і займаўся перапіскай таварыства. Казначэй прымаў усе грашовыя паступленні і выдаваў грошы на расходы.
Не менш цікавы для нашых чытачоў і такі немалаважны для разумення ролі таварыства факт. Згаданае таварыства займалася набыццём сельскагаспадарчых і земляробскіх прылад, элітнага насення, племянной жывёлы. Прымаліся важныя для земляробаў меры па рэгуляцыі цэн на прадукты і аплату працы. Аказвалася садзейнічанне працуючым пры куплі-продажы маёмасці і сельскагаспадарчай прадукцыі. Падбіраліся надзейныя арандатары, ствараліся ўзорныя доследныя фермы, арганізоўваліся выставы, наладжвалася чытанне лекцый і г.д.
У пачатку дваццатага стагоддзя ў памешчыцкіх гаспадарках пашырыўся наём рабочай сілы, вырасла вытворчасць збожжа. Важным вытворчым таварам Лепельшчыны стаў лён. Гандлёвы характар набыла жывёлагадоўля. Пачалі распаўсюджвацца масларобчыя арцелі і таварыствы. У той час заходнія раёны Еўрапейскай Расіі, куды ўваходзілі і беларускія губерні, не адносіліся да ліку адстаючых. Напрыклад, беларускі рэгіён па сельскагаспадарчых машынах займаў чацвертае месца па сеялках, трэцяе — па жняярках, другое — па конных малатарнях, уступаючы ў першую чаргу прыбалтыйскаму краю.
Радуе, што і праз сто гадоў Лепельскі раён па многіх паказчыках сельскагаспадарчай вытворчасці знаходзіцца ў ліку лепшых і размяшчаецца ў верхняй палове спісу абласных справаздач.
Ілья ЯНУШ,
краязнавец.