Живая летопись
У № 56 (11821) нашай газеты за 14 ліпеня бягучага года быў апублікаваны матэрыял пра ветэрана Вялікай Айчыннай вайны Франца Чыжэўскага. У тым артыкуле было прыведзена шмат успамінаў пра падзеі ваеннага ліхалецця. І хоць былому франтавіку ўжо споўнілася 98 гадоў, ён мае выдатную памяць і распавёў шмат цікавых фактаў з мірнага да- і пасляваеннага жыцця.
На вялікі жаль, па шэрагу аб’ектыўных і суб’ектыўных прычын мы мала ведаем пра жыццё населеных пунктаў Домжарыцкага сельсавета. Аб’ектыўная прычына заключаецца ў тым, што вёскі Домжарыцкага сельсавета знаходзяцца ў значнай аддаленасці ад г. Лепеля. Напрыклад, вёска Крайцы, дзе жыве Франц Уладзіміравіч, размешчана амаль за 50 кіламетраў ад райцэнтра. Да аб’ектыўных можна аднесці той факт, што да 1960 года Домжарыцкі сельсавет не ўваходзіў у склад Лепельскага раёна. Аднак пра ўсё па парадку.
Акрамя Франца, ва Уладзіміра і Кастусі Чыжэўскіх гадаваліся таксама сын Іосіф і 2 дачкі – Вікенція і Ядвіся. Сям’я жыла на хутары Чыжэўшчына.
– У нашым наваколлі сярод пушчы былі раскіданы шматлікія хутары, – так старажыл называе тагачасныя сялянскія сядзібы. – Мясцовыя паны былі зацікаўлены, каб навакольныя землі засяляліся, па таннай цане выдзялялі сялянам надзелы, забяспечвалі лесам для будоўлі. У вёсцы Пераходцы, напрыклад, быў панскі двор. Праўда, прозвішча пана не памятаю. А ў Пастрэжжы жылі паны Ясевічы… Мясцовыя жыхары прытрымліваліся каталіцкага веравызнання і наведвалі касцёл у мястэчку Дзедзілавічы.
Зараз Дзедзілавічы – вёска ў Барысаўскім раёне, якая знаходзіцца на мяжы з Лепельскім.
Уладзімір Чыжэўскі быў добрым цесляром, разам з братамі Браніславам і Аляксандрам няблага зарабляў тым, што майстраваў розныя вырабы з дрэва. Асабліва неблагія заробкі яны мелі, калі наймаліся накрываць пабудовы гонтам (спецыяльна напілаванымі шырокімі тонкімі дошкамі) або драніцай (адмысловым чынам нашчапанымі палоскамі драўніны). Аднак у 1932 годзе бацьку па ілжывым даносе арыштавалі, на радзіму ён не вярнуўся.
Затым сям’і прыйшлося перанесці шмат выпрабаванняў: калектывізацыя, ссяленне з роднага хутара ў вёску Крайцы, праца ў калгасе, вайна, акупацыя, удзел у партызанскім атрадзе… Пасля вызвалення Франца прызвалі ў армію. Дахаты ён вярнуўся ў 1946 годзе, бо пасля ранення і дэмабілізацыі не мог несці страявую службу.
– Дадому ішоў ад Барысава пешшу. Было шмат радасці, бо застаўся жывы, хоць і паранены, што перамаглі. Было прыемна адчуваць, што знаходжуся дома пасля такіх выпрабаванняў і перажыванняў…
– А далей была праца ў калгасе. Запаведнік у Домжарыцах пасля вайны не адразу аднавілі: некалькі гадоў у мясцовых вёсках былі калгасы. Напрыклад, у вёсцы Кветча дзейнічаў калгас «Новае жыццё», у Пастрэжжы – «Рассвет», у Домжарыцах – імя Максіма Горкага, у Забаенні – імя Валадарскага. У Пераходцах калгас меў назву «Чырвоны маяк», бо там каля вёскі знаходзілася вышка, якая і называлася маяком (хутчэй за ўсё размова ідзе пра геадэзічны знак – аўт.). У вёсцы Крайцы калгас меў назву «Чырвоны ўдарнік», якім кіраваў старшыня Іосіф Аўтушка. Наш калгас, скажу шчыра, быў слабы, бедны. Ды і адкуль жа будзе заможнасць, калі на 16 сем’яў мелася толькі 46 гектараў зямлі?
Атрымліваецца, што ў сярэднім на сям’ю прыпадала ўсяго каля 3 гектараў зямлі. Варта задумацца: гэта мала ці шмат? На першы погляд можа падацца, што 3 гектары на сям’ю – даволі шмат, некаторыя сучасныя дачнікі і 6 сотак не даглядаюць. Аднак варта мець на ўвазе, што зямля была асноўнай крыніцай даходу для вяскоўцаў. З гэтых даходаў трэба было ў першую чаргу выканаць абавязацельствы перад дзяржавай: заплаціць падаткі, зрабіць абавязковыя пастаўкі сельгаспрадукцыі, а таксама разлічыцца з машынна-трактарнай станцыяй за работу тэхнікі і механізатараў. Людзям такім чынам заставаліся невялікія грошы. Атрымаць жа дадатковыя заробкі ў сялян магчымасці не было.
Тэарэтычна можна было б павялічыць плошчы ворыўных земляў калгаса за кошт высякання лесу або меліярацыі, асушэння навакольных балот, але для выканання такіх значных праектаў патрэбны былі б, адпаведна, такія ж вялікія працоўныя рэсурсы і грошы. Аднак у пасляваенных беларускіх вёсках гэтага не хапала. У канцы 1950-х гадоў Домжарыцкі сельсавет цалкам увайшоў у склад Бярэзінскага біясфернага запаведніка.
– У сваім калгасе «Чырвоны ўдарнік» я пачаў працаваць конюхам яздовым, – успамінае Франц Чыжэўскі. – Маёй галоўнай задачай была дастаўка старшыні Іосіфа Антонавіча на палі калгаса, у Домжарыцкі сельсавет. Рэгулярна наведвалі райцэнтр Бягомль, некалькі разоў выпраўляліся ў Барысаў.
Франц Уладзіміравіч успамінае населеныя пункты на барысаўскім напрамку: вёскі Ніўкі, Мсціж, Іканы, Зембін і Весялова.
У сярэдзіне 1950-х гадоў за кошт калгаса была набыта машына-палутарка. Старшыня ездзіў ужо на ёй, а Франц Уладзіміравіч быў пераведзены рабочым. Неўзабаве калгас расфарміравалі, землі былі перададзены запаведніку. Сюды ж прыйшоў працаваць і ветэран.
У 1960-м годзе ў Савецкім Саюзе праводзілася рэформа тэрытарыяльна-адміністрацыйнага падзелу, падчас якой скасоўваліся некаторыя невялікія раёны. Так, пад гэтую рэформу патрапіў Бягомльскі, тэрыторыя якога была падзелена паміж Докшыцкім, Барысаўскім і Лепельскім. У склад апошняга ўвайшоў і Домжарыцкі сельсавет.
На развітанне мы пажадалі Францу Уладзіміравічу моцнага здароўя, душэўнай трываласці, добрага настрою і паболей такіх цёплых сустрэч, каб ён змог падзяліцца з намі сваімі ўспамінамі.