Живые голоса войны

Да 75-годдзя Вялікай Перамогі мы распачынаем праект
“Жывыя галасы вайны”, асновай якога з’яўляюцца гутаркі
і ўспаміны людзей, што перажылі ваеннае ліхалецце
і вытрымалі пасляваенныя выпрабаванні на трываласць
і вынослівасць. Гэтыя людзі, на жаль, паступова пакідаюць нас, і разам з імі незваротна знікаюць успаміны
пра тыя падзеі, пра якія нам нельга забываць.
У газетных публікацыях цяжка перадаць “галасы
з мінулага” з тым каларытам, з якім яны гучаць
з дыктафона. А гэтыя запісы, безумоўна,
ствараюць гістарычную каштоўнасць. Аднак мы
пастараемся і ў літаратурнай апрацоўцы максімальна
захаваць стыль, мову суразмоўцаў і дух таго незабыўнага часу.

Наша першая гутарка — з жыхаркай вёскі Чэрцы, настаўніцай-пенсіянеркай Яўгеніяй Сільвановіч.

Груганом
прылятаў
“чорны воран”…
— Яўгенія Іванаўна, дзе і калі вы нарадзіліся?
— Нарадзілася я ў 1930-м годзе ў вёсцы Вусце Сардыкскага сельсавета Полацкай вобласці. Наша вёска знаходзілася непадалёк ад чыгункі і блізка ад польскай мяжы.
— А які гэта быў раён?
— Дрысенскі. Зараз — Верхнядзвінскі. Якая ж прыгожая ў нас была школа! Радавалі вочы дыхтоўныя дамы, былі добрыя дарогі. Побач цякла рэчка. Тата застаўся без бацькі, які памёр у 38 гадоў ад запалення лёгкіх. Мама была з сям’і батракоў. Працавала ў наймітах у Клімавых (гэта прозвішча бацькі), якія лічыліся багатымі. У іх была валока зямлі — дзесяць гектараў. Трэба было жаць. Там і пазнаёмілася з Іванам. Гэта быў яе другі муж. Першы раз маці выйшла замуж у васямнаццаць гадоў. Пражылі паўгода. Мужа ўзялі і адправілі на імперыялістычную вайну — і ён загінуў.
— Што памятаецца з дзяцінства?
— Як прыязджалі і ставілі да сценкі бацькоў. Гэта быў “чорны воран”. Мне было чатыры гады. Гэта быў дзесьці 1934-35-ты год.
— А што яны патрабавалі?
— Даць золата і лён. Мама кажа: “Лезьце на гарышча, шукайце лён, а золата… Ну, у мяне залатыя зубы — вырывайце”. Бацькі стаялі збялелыя, як смерць, ля сценкі, а двое высокіх, у чорным, ім пагражалі. Урэшце, забралі тату і павезлі. Мы разам з сястрою крычалі гвалтачку.
— Доўга бацькі не было?
— Каля трох-чатырох месяцаў. Як напісаў Крупскай, тады вызвалілі і прыйшоў. Ён быў пісьменны, працаваў рахункаводам у калгасе. Маці ж была даяркай. Падоіць кароў, вёдры ў рукі — і нясе здаваць малако за шэсць кіламетраў. Увосень прывозілі мяхі з гірсою — не жыта, а трава. Высыпалі ў пакоі, сушылі — і мы па ёй хадзілі. Мама пякла з гэтай гірсы хлеб.
— А ці мелі вы гаспадарку?
— Карова здохла, былі куры і, калі не памыляюся, парася. Карміць жа не было чым. Тата здымаў са старой клеці гнілую салому, якую давалі карове. Дзе ж яна выжыве?.. Праз пэўны час зноў ноччу прыляцеў, як груган, “чорны воран”. Пыталіся ў бацькі, ці ведаў ён нейкага арыштаванага чалавека. А той “вораг народа” быў звычайны механізатар. Мы з Ідай — зноў у крык. Падышоў да нас адзін у чорнай масцы, толькі вочы відаць. Узяў мяне за руку і кажа: “Дзетачка, не крычы, тата хутка прыйдзе”. І зноў забралі. Вярнуўся на гэты раз хутчэй, дзесьці праз два месяцы. Зноў напісаў камусьці, хто быў пры ўладзе. Тата прыйшоў, а яшчэ пяцёра, якіх разам з ім забралі, не вярнуліся.
— Доўга вы жылі ў той вёсцы?
— Да 1936 года. Пасля бацька даведаўся, што ў Свольне патрэбны рабочыя на лесасплаве. Так мы і пераехалі. За кіламетр ад станцыі набылі невялікі дом. Гэта была вёска Абухава, якую ў час вайны спалілі дашчэнту, — і людзей, і вёску. Праз пэўны час набылі стары яўрэйскі дом побач са станцыяй, адрамантавалі тры пакоі і перакрылі дах. Бацька пашкадаваў нас. Нам, маленькім, трэба было за кіламетр хадзіць у школу. Іду вечарам — цёмна, дрыжу ад страху. У Свольне жылі сем’і чыгуначнікаў. Там была вялікая электрастанцыя, а школа — у драўляным двухпавярховым будынку, які застаўся ад памешчыка.
— Былі ўжо грошы на рамонт?
— На лесасплаве цяжка было працаваць, але плацілі добра. Бацька, памятаю, прыносіў трыццаткі — вялікія, чырвоныя. Затое ж яны, плытагоны, і ў вадзе халоднай боўталіся, і спалі ноччу стоячы. Вось так было да вайны.

“Гэта нас
уратаваў Бог”…
— Вайна. Як яна пачыналася?
— Вайна… Я весела скакала. Воля! Куды хочаш, бяжы. Ніхто не звяртаў на нас, малых, увагі. Усе, сабраўшыся, слухалі выступленне Молатава. Прыёмнік на вуліцы быў, на станцыі. А мы, дзеці, радаваліся. Цёпла, сонейка свеціць… Вось якія дурні яшчэ былі — малыя.
— І калі вайна дала пра сябе ведаць?
— Калі сталі адступаць нашы. Пайшлі чуткі, што немцы прыходзяць, адразаюць вушы, нос, выколваюць вочы. Людзі ў паніцы. А калі ты камуністам быў, то і галаву адрэжуць. Тата ўсе свае ўзнагароды, а ён удзельнічаў у дзвюх войнах і ў рэвалюцыі, сем гадоў быў ваенны, сабраў усе дакументы — і ў рэчку ўкінуў, ад страху, каб нічога не знайшлі. І ўсе так. У страху былі людзі, у паніцы.
— Бацька быў камуністам?
— Не. Проста быў пісьменны, у арміі быў пісарам. А падчас Вялікай Айчыннай вайны яму ўжо было 55 гадоў. Усе нямецкія эшалоны, якія праходзілі праз станцыю, ён запісваў і — партызанам. Сама бачыла, мне было прыблізна дванаццаць гадоў: як толькі цягнік — бацька бярэ аловак, запісную кніжку і піша. Вечарам некуды хадзіў, а мама пытаецца: “Ці дайшоў ты, куды табе сказалі?” А ён: “Жывы — значыць, дайшоў”.
— Памятаеце, як прыйшлі немцы?
— На матацыклах. Затым глядзім — велізарныя коні, а хвасты такія маленькія. На павозках — па пяць-шэсць немцаў, “гергечуць” і на гармоніках губных іграюць.
— Немцы стаялі ў Свольне?
— Па кватэрах. Нас выгналі. Аднак спачатку было ціха. Прыйдуць: ”Матка, яйка!”. Прынясуць булачку квадратную. Такі смачны хлеб быў, шэры і з кіслінкай, мы так яго смачна елі з малаком! У нас жа яшчэ карова была. Або прынясуць пачэпкі смактушак такіх. Спачатку было ціха, а як партызаны пачалі валіць цягнікі і ўсё гарэла, тады немцы азвярэлі. Запылалі вёскі — і выводзілі, стралялі яўрэяў. Вось тады пачалося пекла. Не ведаю, як нас Бог на станцыі ўратаваў. Хаваліся пад стагамі сена, у кашулях клаліся на зямлю і ляжалі.
— Вы раней расказвалі пра раку, у якой немцы тапілі людзей…
— Гэта было, калі палілі Паташню, вёску, што знаходзілася каля трох кіламетраў ад нас. Людзі ўцякалі, каб не згарэць, а фашысты па іх стралялі і кідалі ў раку. Людзі плылі па рацэ разам з дрывамі, раздутыя ўсе, Божанька… Ніхто іх не хаваў, бо не дазвалялі, а ўвесну быў моцны смурод. А пасля акружаць вёску — і нікому не даюць уцячы. Колькі ж дзяцей спалілі! У нашым акне з Паташні быў бачны слуп агню высокі-высокі… Дзеці так крычалі, што мама піла лякарствы і закрывала вушы, казала, што не выжыве ад гэтага крыку. А што ж у гэтых звяроў у чалавечым абліччы было ўсярэдзіне, як яны самі маглі глядзець на ўсё гэта?..
— А ў Свольне палілі?
— Ля самай станцыі хаты не палілі. Наша хата згарэла ўжо, калі адступалі. І ўсё ў ёй пагарэла: і шафы былі прыгожыя, і фотаздымкі. Што мама паспела схапіць лёгкае, з тым і засталіся. Мы ж, кожны са сваім хатульком, пайшлі па станцыі. Пажылі ў адным, другім, трэцім, чацвёртым доме, а тады ўжо, як нашы прыйшлі, мы і яшчэ адна сям’я пачысцілі нямецкую канюшню, памылі, паклеілі — і перайшлі туды. Умовы для жылля, вядома, дрэнныя, але можна было хоць паспаць, паесці, і печка была. Больш за ўсіх гінулі жонкі і дзеці вайскоўцаў, якія блукалі па наваколлі, пухлі ад голаду і паміралі. Не было чаго есці.
— А ці загінуў хто з вашых?
— Маміны два браты, Стась і Фелікс, былі ў Санкт-Пецярбурзе. Жылі там сем’ямі. І калі апынуліся ў катле, адзін застаўся жывы, другі памёр, двое дзяцей памерлі і жонка. Адзін застаўся жыць, а яго сям’я загінула, другі памёр, а яго сям’я засталася. Стась з голаду памёр, ён быў інжынерам на ваенным заводзе. Якія прадукты атрымліваў, аддаваў дзецям і жонцы, а сам памёр.
— Ці сустракаліся вы з немцамі асабіста?
— Я ўжо расказвала, як яны маму лячылі. Мы былі ўжо на трэцяй кватэры на пасёлку. У мамы была гнойная ангіна, такая, што яна ўжо фактычна памірала. Тэмпература — 40, і ні праглынуць, ні гаварыць не магла. Раптам да нас прыходзяць два немцы — па яйкі. Адзін з іх крыху гаварыў па-польску. Запытаўся ў мамы, што з ёю. Тая толькі рукамі паказала. Адзін застаўся, а другі выйшаў. Вяртаецца з упакоўкаю чырвоных таблетак, расказаў, як іх трэба піць, а затым прынёс вады і сам даў ёй гэтую таблетку. Назаўтра ў мамы ўсё прарвала і вылілася столькі бруду! Яна пачала папраўляцца, стала гаварыць ад адной таблеткі! Мама сказала: “Буду Божаньку маліцца за гэтага немца”. І малілася.
— Немцы таксама былі розныя…
— Ён, можа, быў урачом. Чалавечны быў, чалавечны.
— Болей з немцамі наўпрост не сустракаліся?
— Мы — не. Толькі бацькі. А мы з Ідай на той час ужо ў вадзе сядзелі.
— Чаму ў вадзе?
— Таму, што як адступалі фашысты, а гэта былі, напэўна, эсэсаўцы, бо з чарапамі, то на сваім шляху ўсіх стралялі. Усіх запар — малых, сталых, старых… Гэта было за ракой у дубовым лесе. Яны ўцякалі праз дубовы лес ад нашых танкаў. Нам з Ідай было так страшна! Баяліся, што расстраляюць маму з татам, а мы што будзем рабіць? Бацькі нас схавалі ў рэчцы, далі нам сухароў, якія абачлівая мама заўсёды збірала, сушыла ды складвала ў мех, а самі сядзелі далёка ў кусце. Ля іх спыніліся на конях двое. Мама стала маліцца. Адзін злез — і пісталет у руцэ. У таты і мову адняло. Коннік раптам загаварыў па-польску. А мама яму ў ногі: “Цвай цурэк у рацэ, цвай цурэк, маленькія!” Той зразумеў. Схаваў пісталет у кішэню. Даў каманду другому — паехалі. Бог ёсць на свеце, і ён нас пашкадаваў! Мы з сястрою пасля таго амаль месяц ляжалі хворыя. Дзіва што! Сядзелі не гадзіну і не дзве ў рэчцы голыя і калаціліся. А плынь хуткая-хуткая! А тата ад стрэсу не змог да вечара падняцца на ногі, людзі падымалі. А калі, урэшце, дабраліся да нас, як жа бацькі радаваліся і плакалі! Мы абшчапіліся, цалаваліся і радаваліся. Я рэдка плачу, але гэтага не магу прыгадваць без слёз. Як прыйшлі нашы, пагрузілі забітых людзей з лесу на машыны, як дровы, штабялямі, з каптуром… Хата згарэла. Пажылі мы ў той канюшні, пасля — крыху ў маленькім доміку на лесаскладзе, затым нам далі яшчэ нейкую хацёнку.
— А вайна пайшла далей?
— Вайна была далёка ад нас, а мы яе адчувалі яшчэ каля дзесяці гадоў. Гэта быў час моцнага голаду. Уся зямля перапахана снарадамі. Нічога нідзе не расло і не сеялася.
— Калгасы адразу пачалі аднаўляцца?
— Адразу, але з чаго калгас пачаць? Ні тэхнікі няма, ні коней, ні работнікаў, адны жанчыны. Выжывалі, хто як мог. Тата пайшоў працаваць на чыгунку. І што б зараз ні казалі пра амерыканцаў, але без іх дапамогі нас бы палова вымерла. Яны называліся амерыканскімі рацыёнамі. Скрынка кардонная, закрытая, завязаная. Аднойчы прынёс яе тата. Мы такога ніколі не бачылі і нават не думалі, што такое можна паесці. І тушонка, і макароны, і аўсянка, мука, крупы, нават нейкія каўбасы. Нам на сям’ю хапіла на месяц. Праўда, амерыканцы дапамагалі нядоўга. Аднак па першым часе яны выратавалі нас ад голаду. Памятаю, набярэм конскага шчаўя, мама рэжа-рэжа, паварыць, абсмажыць — у рот возьмеш — горка, не праглынуць. Пасля з’явілася чорная фасоля. Сталі даваць з яе паёк. Мы з Ідай так атруціліся ёю, ледзь жывыя засталіся. Ірвала нас. Насля, нарэшце, сталі даваць муку, шаснаццаць кілаграмаў атрымлівалі на сям’ю на месяц. Са шчаўем і мукою мы сталі аджываць. І аджылі тады, калі сястра мамы, якая за Дзвіной жыла, там, дзе Польшча, прывяла нам за трыццаць кіламетраў цельную цялушку. Тату сталі даваць паёк. Прайшоў год. Людзі пачалі працаваць на зямлі. Мы з Ідай, малыя, ускопвалі ў дзве рыдлёўкі, мама — у трэцюю, а глеба была гліністая. Пасадзілі бульбачкі, і яна была нам смачней, чым цукеркі. Я ўсё гэта перажыла, і вось жыву.
Гутарыў
Уладзімір МІХНО.